Het pijnlijke verleden van de Nederlandse kolonisatie in Indonesië

Stap voor stap ziet de Nederlandse samenleving haar pijnlijke verleden in de overzeese kolonies onder ogen. Premier Rutte maakte in februari 2022 "diepe excuses voor structureel geweld in Indonesië." Hij is niet de enige. Ook Koning Willem-Alexander heeft recentelijk zijn spijt betuigd en films als 'De Oost' (Amazon Prime, 2020, afbeelding) vertellen het duistere verhaal aan het grote publiek.

Rutte bood in 2022 excuses aan namens de Nederlandse regering. Hij richtte zich tot zowel de Indonesische bevolking als "iedereen in ons land die met de gevolgen van de koloniale oorlog in Indonesië heeft moeten leven." De premier deed zijn uitspraken naar aanleiding van het historische rapport, 'De Grens,' over de oorlogsmisdaden door Nederlandse troepen tijdens de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog, van 1945 tot 1949.

In maart 2020 hield koning Willem-Alexander een belangrijke toespraak in Bogor, Indonesië. "Het is goed dat we ons verleden onder ogen blijven zien," zei hij. "Het verleden kan niet worden uitgewist, en zal door elke generatie op haar beurt moeten worden erkend." De koning verwees naar de strijd tussen Indonesische en Nederlandse militairen in de jaren veertig van de vorige eeuw.

In 2023 kwam de Commissie Versterking kennis geschiedenis voormalig Nederlands-Indië, met een advies aan de regering. Ze zien graag dat het Nederlandse koloniale verleden met betrekking tot Indonesië opgenomen wordt in lesmateriaal voor het voortgezet onderwijs. Volgens Nu.nl vindt de commissie dat dit heel belangrijk is om aan kinderen te leren. ''Als je kennis over dit verleden hebt, kun je de doorwerking van discriminatie in de huidige maatschappij ook beter begrijpen'', aldus de voorzitter van de commissie Jet Bussemaker.

Terwijl historici informatie opdiepen over misdaden door Nederlandse kolonisators en militairen in de archipel, zijn er films (zoals 'De Oost,' afbeelding) en ander beeldmateriaal - zoals Thom Hoffmans 'Een Verborgen Geschiedenis' - die het publiek bewust maken van het Nederlandse handelen in Indonesië.

Wat is er allemaal voorgevallen in de voormalige Nederlandse kolonie? Lees verder om te zien hoe de strijd tussen Indonesische onafhankelijkheidsstrijders en het Nederlandse leger zich destijds ontwikkelde. Ook laat de diavoorstelling zien hoe Nederlandse politici en staatshoofden het koloniale verleden sindsdien hebben herinnerd.

(Foto: Tropenmuseum Amsterdam)

Zo'n 75 jaar geleden voerden Indonesië en Nederland oorlog. In een conflict dat door de Nederlandse media eufemistisch "politionele acties" in "hun kolonie" werd genoemd, vochten Indonesiërs om hun uitgeroepen onafhankelijkheid te verdedigen tegen het Nederlandse koloniale bewind.

(Foto: Wikimedia, Nationaal Archief)

De complexe relatie tussen Indonesië en Nederland gaat echter veel langer terug dan 75 jaar. In de volgende dia's gaan we verder terug in de tijd.

(Beeld: Tropenmuseum Amsterdam)

In de 17e eeuw bezette de Nederlandse Oost-Indische Compagnie, een handelsonderneming op zoek naar specerijen en andere kostbaarheden, delen van wat nu Indonesië heet. Zij stichtten de stad Batavia op de plaats waar nu Jakarta ligt.

(Beeld: Een opperkoopman van de VOC met zijn vrouw en een tot slaaf gemaakte bediende, door Albert Cuyp. Rijksmuseum Amsterdam)

Rond 1800 ging de roemruchte VOC failliet en nationaliseerde de Nederlandse regering haar gebieden in Indonesië - of, zoals zij het noemden, Nederlands-Indië. De Indonesische naam van deze kolonie was Hindia Belanda.

(Beeld: Huis aan de Rijswijk, Batavia (Jalan Veteran) door Ernest Alfred Hardouin)

Om toegang te houden tot alle handelsgewassen en specerijen die de kolonisten wilden produceren, moesten zij zich verder uitbreiden naar de kerngebieden van de Indonesische eilanden. Zij voerden koloniale oorlogen om inheemse volkeren en koninkrijken te onderwerpen.

In 1830 legden de Nederlanders de kolonie, en vooral Java, een cultiveringssysteem op. Ze hadden een monopolie op alle landbouwproductie voor de export en bepaalden dat 20% van de Indonesische grond daarvoor moest worden gebruikt. De plaatselijke boeren konden daardoor diep in de schulden raken bij Nederlandse bestuurders, of ze werden gedwongen twee maanden per jaar op een plantage van de regering te werken.

De Nederlanders hebben veel sporen van hun kolonisatie nagelaten, zoals gebouwen in de typisch Nederlands-Indische bouwstijl. Een opvallend voorbeeld is het gebouw van het Nationaal Museum in Jakarta.

(Foto door CEPhoto, Uwe Aranas via Wikimedia)

De Tweede Wereldoorlog veranderde alles. Het Japanse keizerrijk bezette Nederlands-Indië en vernietigde de hele infrastructuur waarop het Nederlandse kolonialisme had gesteund. Nederland kon ondertussen niets doen om zijn Indonesische gebieden te verdedigen, omdat het bezet was door nazi-Duitsland.

Hoewel de Japanners hardvochtige heersers waren die maar een paar jaar op de eilanden waren voordat ze zich in 1945 overgaven, inspireerden ze in de Indonesische bevolking het verlangen naar onafhankelijkheid van Europa.

(Foto: Wikimedia, Nationaal Archief)

In 1945, toen de Japanners verslagen waren, kwam het Nederlandse leger terug naar Indonesië in de verwachting dat alles weer terug zou gaan naar het oude. Ze rekruteerden Indonesische verzetsstrijders om zich bij het Nederlandse koloniale leger aan te sluiten.

(Foto: Wikimedia, Nationaal Archief)

Een groep plaatselijke intellectuelen had echter andere plannen met Indonesië. Onder hen was de bouwkundig ingenieur Sukarno (links op deze foto uit het Tropenmuseum). Onder zijn leiding begonnen Indonesiërs zich met diplomatieke en militaire middelen te verzetten tegen de Nederlandse kolonisator.

Op 17 augustus 1945, na de capitulatie van Japan, riepen Sukarno en Mohammed Hatta de onafhankelijkheid van Indonesië uit. Nederland was niet bereid zijn kolonie op te geven. Het land probeerde een militaire regering in de gebieden te installeren en dreef daarmee de Indonesische Nationale Revolutie tot een gewapend conflict. De oorlog duurde van 1945 tot 1949.

"De vlag gaat neer in Indië. Wilt gij dit?" vroeg deze poster retorisch. Terwijl Nederland troepen bleef sturen naar 'zijn' Indië, oefenden de Verenigde Naties druk uit op de Nederlandse regering om zijn strijd te heroverwegen en Indonesië onafhankelijkheid te geven.

(Foto: Nationaal Comité Handhaving Rijkseenheid, 1947, IISG Amsterdam)

In 1949 deed Nederland dat eindelijk en kon Sukarno zijn nationale regering in alle rust opbouwen. Aan het eind van dat jaar droeg Nederland de soevereiniteit van Indonesië officieel over aan zijn regering.

(Foto: Verenigde Naties)

Elk jaar op 17 augustus herdenkt Indonesië de dag waarop het in 1945 zijn onafhankelijkheidsverklaring (of "Proklamasi") aflegde.

Alleen in Papua West-Guinea bleef Nederland de onafhankelijkheid onderdrukken met zijn (door de internationale gemeenschap gehekelde) politionele acties. Pas in 1962 werd in Hollandia, Papua West Guinea naast de VN-vlag ook de Indonesische vlag gehesen. "Een indrukwekkende ceremonie," zei de VN-verslaggever die dag.

(Foto: Verenigde Naties)

Langzaamaan zijn de Nederlandse historici en politici begonnen hun versie van het conflict tussen Indonesië en Nederland te herzien. Ze hebben lang geweigerd om zelfs maar de onafhankelijke status van Indonesië te erkennen, laat staan het excessieve geweld dat het Nederlandse leger in de oorlog had gebruikt.

(Op de foto: Koningin Juliana en Prins Bernhard op staatsbezoek in Indonesië, 1971)

Op 15 augustus 2005 deed minister van Buitenlandse Zaken Ben Bot echter een belangrijke uitspraak tijdens de herdenking van de Japanse capitulatie: "We hebben aan de verkeerde kant van de geschiedenis gestaan." Dat was een grote stap voor Nederland, aldus het Algemeen Dagblad, maar officiële excuses zijn er nooit echt gemaakt.

Vijftien jaar later, tijdens zijn staatsbezoek in 2020, erkende de Nederlandse koning in aanwezigheid van president Widodo dat "in de jaren direct na de Proklamasi van 1945 een pijnlijke scheiding volgde die vele levens heeft gekost."

"Ik wil mijn spijt betuigen en mijn verontschuldigingen aanbieden voor het buitensporige geweld van de kant van de Nederlanders in die jaren," vervolgde Willem-Alexander. "Ik doe dat in het volle besef dat de pijn en het verdriet van de getroffen families ook vandaag nog voelbaar zijn."

In hetzelfde jaar als de speech van de koning verscheen de film 'De Oost' op Amazon Prime. Daarin zien we op weinig verhullende manier het geweld dat Nederlanders pleegden in de Onafhankelijkheidsoorlog. Volgens historici als Hans Goedkoop van 'Andere Tijden' is de film met "heel veel kennis en toewijding gemaakt." Goedkoop zegt volgens het ANP dat de onafhankelijkheidsstrijd "een vergeefse, bloedige, vuile oorlog" was "waarin Nederland een hele vuile rol heeft gespeeld."

Sommige kijkers vonden dat 'De Oost' te zwaar oordeelde over the Nederlandse militaire acties in Indonesië. Betrokkenen, zoals de dochter van Kapitein Raymond Westerling (gespeeld door Marwan Kenzari), vinden dat Nederlandse militairen in 'De Oost' veel te veel de schuld van het excessieve geweld tegen de plaatselijke bevolking krijgen toegeschoven.

(Foto: 'De Oost,' Amazon Prime, 2020)

Er zijn ook critici die vinden dat de film weliswaar een eerlijk beeld schept van de harde aanpak van Indonesiërs door Nederlandse militairen, maar dat hij wel wat meer Indonesische mensen aan het woord had mogen laten. Het verhaal is te veel gecentreerd op de Nederlanders, zeggen zij, en Indonesië lijkt slechts een decor te zijn voor hun persoonlijke drama.

(In beeld: actrice Denise Aznam met acteur Martijn Lakemeier)

Terwijl films als 'De Oost' en rapporten als 'Over de Grens' het beeld van de Nederlandse interventie in Indonesië rijker en gelaagder maken, onderhouden de staatshoofden van beide landen goede betrekkingen. Minister-president Mark Rutte, die in 2019 een staatsbezoek aan Indonesië bracht, zou echter consequenties aan zijn woorden van excuses moeten verbinden, zeggen critici. Ze denken daarbij aan herstelbetalingen voor de slachtoffers.

Net als Rutte heeft Koning Willem-Alexander zijn best gedaan om de relatie tussen Indonesië en Nederland hechter te maken. "Het is hoopvol en bemoedigend dat landen die ooit tegenover elkaar stonden, naar elkaar toe konden groeien en een nieuwe relatie konden ontwikkelen gebaseerd op respect, vertrouwen en vriendschap," zei hij in 2020. Zijn positie in het debat over de pijnlijke Nederlandse geschiedenis in Indonesië is dan ook optimistisch.